De Bulgaren-affaire wordt soms genoemd als het begin van een steeds strenger optredende overheid. Een aantal Bulgaren verzamelde adressen van leegstaande woningen en vroegen vervolgens diverse toeslagen aan. Die werden toegekend. Men was even vergeten te controleren of deze Bulgaren ook daadwerkelijk op de aangedragen adressen woonden. Deze affaire is meer een gevolg van, dan een oorzaak.
Bij de afwikkeling van deze affaire zien we iets terug dat al jaren terug politiek beleid was: regels zijn regels en zonder aanzien des persoons worden deze toegepast. Nu is er plaatsvervangende schaamte over een periode waarin de Staat haar burgers in de steek liet, deze niet beschermde en de menselijke maat werd verkwanseld met behulp van computersystemen en algoritmen.
In een interview met Paul Witteman in 2006 zegt hoogleraar Rechtstheorie Dorien Pessers dat sinds de Tweede Wereldoorlog wetten en regels steeds meer uitgelegd worden naar hun betekenis en de geest van de wet. Getoetst moet er worden aan de beginselen van zorgvuldigheid, redelijkheid en billijkheid. In de rechtspraak zie je deze toetsing terug bij het uitspreken van een vonnis. Keihard het principe Regels zijn Regels toepassen levert geen rechtvaardigheid op maar onrechtvaardigheid. Zoals bleek bij het proces waarin een rechter oordeelde dat het terugbetalen van € 7000,00 bijstand als gevolg van de wekelijkse boodschappen door haar moeder, terecht was.
De terugvordering was “Rechtmatig, maar onrechtvaardig”, oordeelde de rechter. Anders gezegd: een generieke maatregel kan individueel onrechtvaardig uitpakken. Bovendien: elk geval en elke situatie is anders. De rechtsstaat heeft als kern: de bescherming van het individu en elk individu heeft een andere geschiedenis. Onze staat is zo ingericht dat ingeval de staat, de overheid en het landsbestuur falen, het de rechter is die de burger alsnog rechtsbescherming kan bieden. Het trieste in de Toeslagenaffaire is dat ook de bestuursrechter deze bescherming niet heeft geboden en meeging in de argumenten van de overheid. Later bleek dat ook de bestuursrechter belangrijke informatie door het ministerie was onthouden.
Het is niet moeilijk om een hele reeks van beleidsvoorbeelden te geven waarin geen of te weinig rekening wordt gehouden met de omstandigheden van individuele mensen: het vreemdelingenbeleid, de sancties in het sociale domein (uitkeringen), de toeslagen affaire die breder is dan enkel de kinderopvangtoeslag, de mislukte participatiewet en ga zo maar verder. Om dit aan te tonen, geef ik drie voorbeelden:
- Mevrouw A. heeft als asielzoekster een tijdelijke verblijfsvergunning die op 8 november afloopt. Mevrouw heeft keurig op tijd een nieuwe aanvraag ingediend voor verlenging dan wel een permanente vergunning. De IND bevestigt per brief de aanvrage en verlengt haar status met drie maanden, dus tot 8 februari. Dat is de tijd voor de IND om tot een besluit te komen. Maar iemand vergeet een vinkje uit te zetten dan wel te plaatsen, met als gevolg dat binnen drie dagen de Belastingdienst en de SVB al haar toeslagen en kinderbijslag gaan terugvorderen. Het is aan mevrouw om aan te tonen dat zij wel recht heeft op al deze toeslagen. De wereld op zijn kop, omdat het evident is waar de oorzaak ligt. Het heeft al met al een half jaar geduurd voordat alles gerepareerd was. In die periode is er fysiek, vocaal of anderszins geen contact geweest. De machines deden hun werk en de mens bleef onzichtbaar. Een welgemeend sorry , dat kent de machine niet.
- De sociale dienst Meijerijstad straft een jonge vrouw door twee maanden geen uitkering te verstrekken. Reden: werkweigering. Juridisch terecht. Tijdens een hoorzitting van de Bezwarencommissie wordt namens de gestrafte gepleit voor een mildere straf, omdat deze vrouw maandenlang geterroriseerd is door een buurvrouw, met psychische problemen als gevolg. Het werken is niet echt plezierig, waardoor ze uiteindelijk werk weigert. Is zij niet bereid om te werken? Jazeker wel, want inmiddels is zij gaan werken in de recreatieve sector en daar gaat het goed. Het pleidooi om gezien de omstandigheden waarin zij verkeerde iets minder lang de uitkering stop te zetten levert uiteindelijk niets op. Werkweigering is werkweigering. Geen compassie. Omstandigheden tellen niet.
- Een jonge man, komend uit een groot gezin, gaat zelfstandig wonen. Het leren van de taal gaat hem moeilijk af, werk vinden is mede daardoor erg moeilijk. Toch doet hij een poging om te gaan werken en wordt krantenbezorger. Dat levert hem een paar honderd euro per maand op. De sociale dienst neemt het hele bedrag gaarne in ontvangst en de jongeman stopt met zijn baantje. Stimulerend zou zijn om een deel van het bedrag te mogen houden. Regels zijn regels.
Uit deze voorbeelden blijkt een enorm wantrouwen van de overheid jegens haar burgers. Natuurlijk zijn er ook burgers die op slinkse wijze misbruik maken van de sociale voorzieningen. Het is vanzelfsprekend dat dit wordt aangepakt. En het is niet gemakkelijk om een evenwicht te zoeken om enerzijds burgers te vertrouwen en hen positief te benaderen en anderzijds de kwaadwillenden, de echte oplichters hard aan te pakken. Nederland blinkt uit in het maken van op zichzelf goede wetten, maar faalt zeer ernstig bij de handhaving van deze wetten. Door gebrek aan mensen of door de politiek gewenste bezuinigingen. Sociale diensten zitten met een dilemma: aan de ene kant is het hun taak mensen te helpen, te stimuleren, werk te vinden en scholing aan te bieden. Aan de andere kant worden strafmaatregelen genomen die niet altijd rekening houden met omstandigheden, generiek worden toegepast en de betrokken uitkeringsgerechtigde niet verder helpen. Deze komt aan de negatieve kant te staan, waar de intenties positief bedoeld waren.
In tegenstelling tot de gemeentelijke sociale diensten, onderhouden de grote organisaties als een SVB, het UWV en de Belastingdienst steeds minder of geen fysiek contact met hun cliënt. Alle communicatie gaat via systemen die een eigen autonomie hebben. Waar cliënten beginnende problemen hebben of betalingsachterstanden, wordt bij deze diensten zelden de telefoon gepakt om met de cliënt hierover te spreken. Samen tot een oplossing komen is bijna vloeken in de kerk, laat staan dat de overheidsdienaren achter hun bureau vandaan komen en het veld ingaan op weg naar de cliënt. Waar je wel als cliënt met de organisatie in contact kunt komen, zijn fysieke afstanden, als gevolg van bijvoorbeeld schaalvergroting een obstakel.
De sociale diensten werken vaak nauw samen met de Sociale Werkplaatsen (Sociale Werkvoorziening). Deze Sociale Werkplaatsen werden een aantal jaren terug geconfronteerd met een Participatiewet waarin de rijksoverheid voornemens was de ingang tot de sociale werkplaatsen af te sluiten en de mensen waar het hier om ging te plaatsen in het vrije bedrijfsleven en bij de overheid. Recent is gebleken dat dit avontuur geheel mislukt is. Juist de personen die voorheen in een beschutte werkplaats werkten, slaagden er niet in om ‘buiten’ hun draai te vinden, kregen geen kansen of produceerden te laag. Navrant was bovendien dat er aanvankelijk meer werkgevers in het bedrijfsleven bereid bleken mensen in dienst te nemen dan de overheid die dit plan bedacht had. Ook dit is een voorbeeld waarin men bepaalde groepen werknemers over één kam wil scheren en men onvoldoende rekening houdt met ieders omstandigheden, kwaliteiten en mogelijkheden. Het pleidooi om voor bepaalde groepen werknemers weer de beschutte werkplaats te revitaliseren, is dan ook terecht.
Gaat de rijksoverheid door met haar rol om levens van mensen te ruïneren of komen we samen tot het inzicht dat het echt heel anders moet? Hoe kan de overheid het vertrouwen van de burgers terugwinnen? Dat krijgt de overheid alleen terug als de overheid erin slaagt voor een benadering te kiezen, zowel in haar plannen maar met name bij de uitvoering, waarbij de menselijke maat gehanteerd wordt.
Wat is in deze de menselijke maat?
Laat ik enkele suggesties doen, zonder compleet te kunnen en willen zijn:
- Ga uit van vertrouwen in de burgers tot het tegendeel bewezen is.
- Beloon, stimuleer, begeleid en handel preventief in plaats van straffend en remmend. Biedt perspectief, in plaats van perspectief te ontnemen.
- Richt de overheidsdiensten zo in dat er veel meer decentrale dienstverlening kan plaatsvinden. Zorg ervoor dat huisbezoeken afgelegd kunnen worden en gesprekken met cliënten gevoerd kunnen worden. Ontmantel de anonieme machines en algoritmen en laat de ambtenaar spreken en omgaan met zijn cliënten.
- Straf met harde hand de opzettelijk kwaadwillenden, maar behoudt daarbij het onderscheid in werkwijze, mentale houding en de systemen met de grootste groep van de welwillenden.
- De informatieplicht, voorzien in de Grondwet, van de regering naar de Eerste en Tweede Kamer moet een vanzelfsprekendheid zijn. In plaats van liever niet of veel te laat. In principe zijn alle teksten leesbaar en beschikbaar, tenzij er (grond)wettelijke redenen zijn.
- Bestrijd in de werkwijze en wijze van benadering vooroordelen, discriminatie van groepen; benader werkgevers om nog beter hun best te doen dat mensen met een wat andere achternaam, niet door een sollicitatie komen. Capaciteiten en opleiding tellen, niet een naam.
- Betrek bij elke sollicitatie bij de overheid niet alleen de opleiding , de kwaliteit en werkervaringen van de sollicitant, maar spreek ook over democratische waarden, opvattingen over de rechtsstaat, over de grondwet , over gelijkheid en dergelijken. Er is behoefte aan solide medewerkers bij de overheid, die open zijn, hun mening durven en mogen geven en niets geheim willen houden. Ht belang van burgers voorop stellen moet de belangrijkste drijfveer zijn. Om misverstanden te voorkomen: er waren en zijn ook veel integere ambtenaren. Waar een cultuur heerst van zwijgen, wordt er gezwegen. Waar managers open staan voor hun medewerkers, mag alles gezegd worden en worden de politiek verantwoordelijken juist en adekwaat van informatie voorzien. Alle informatie.
Er is veel te bespreken als we kijken naar de inhoudelijke redenen waarom het kabinet Rutte III is gevallen. Dit was een stukje van een best ingewikkelde legpuzzel.
Reageren? Gebruik ons contactformulier!